Նամակ` Հայց. Առաք. Ս. Եկեղեցւոյ Եպիսկոպոսաց Ժողովին
«Վասն զի ուղղափառ հաւատոյ քո լոյս, ո~վ Եկեղեցի Հայոց, ոչ նուազեցաւ. ի բարի սերմանս ցորենոյդ` որոմ ոչ խառնեցաւ. զաղբիւր յստակ աւանդութեանց քոց` աղ¬տաղտուկ ջուր օտարոտի ուսմանց ոչ պղտորեաց. ի ստուգութեան եւ ի ճշմարտութեան հացն քո կենդանա¬կան` մեռելական խմոր եւ հերձուած քացախութեան չա¬րութեանն ոչ զանգեցաւ. յոսկի անբիծ հաւատոյն եւ յար¬ծաթ լուսատեսիլ բանին` պղինձ ժանգահոտ եւ կա¬պար սեւաթոյր ոչ գտաւ»:
«Որովհետեւ քու ուղղափառ հաւատքի լոյսը չխամրե¬ցաւ, ո~վ Հայոց Եկեղեցի, ցորենիդ բարի սերմերուն որոմ չխառնուեցաւ, օտարոտի ուսմունքներու աղտաղտուկ ջուրը չպղտորեց քու աւանդութեան մաքուր աղբիւրը, քու ճշ¬մարտութեան եւ արդարութեան կենդանի հացին մէջ ան¬կենդան խմոր եւ չարութեան ապականութեան հերձուած չշաղախուեցաւ, քու անբիծ հաւատքի ոսկիին եւ լուսատեսիլ խօսքի արծաթին մէջ ժանգահոտ պղինձ եւ սեւաթոյր կա¬պար չգտնուեցաւ»
(Յովհաննէս Վրդ. Երզնկացի Պլուզ):
Հայաստանեայց Առաքելական մեր Մայր եւ Ս. Եկեղեցւոյ նկատմամբ այրող սիրոյ հրամայականն է որ զիս կը պարտաւորեցնէ Եպիսկոպոսական Ժողովիդ ներկայացնել առկայ նամակը: Գուցէ ինծի նման շատերու միտքն ու սիրտը, խիղճն ու հոգին կը ճենճերի այն իրավիճակով, որուն դէմ յանդիման կը գտնուի այսօր Հայ Եկեղեցին. ուստի` թող այս նամակի սեղմ տողերուն մէջ բարձրացած ըլլայ նաեւ այն բիւրաւոր հայորդիներուն ձայնը, որոնք նախանձախնդիր են իրենց պապերու հաւատքին, սրբութիւններուն, աւանդութիւններուն, պատմութեան եւ ինքնութեան գերագոյն արգասիքը հանդիսացող Հայ Եկեղեցւոյ նկատմամբ, եւ միաժամանակ իրաւացիօրէն մտահոգուած են անոր ներկայով եւ ա՛լ աւելի՝ ապագայով:
Ով հայրեր եւ ճշմարտութեան վարդապետներ, Ձեզի´ վստահուած է մեր միածնաէջ եւ աստուածակառոյց Հայ Եկեղեցւոյ ղեկավարութիւնը: Հոգեւոր ներշնչումով, հաւատքով եւ ճշմարտութեան տեսիլքով առած Ձեր որոշումները կրնան ոռոգել մեր Եկեղեցւոյ երբեմնի դալար անդաստանը, արգասաւորել անոր կենսատու հողը նոր փթթումներով, երկնել դարագլուխ կազմող շրջադարձ մը ազգային-եկեղեցական զարթօնքի, հանդիսանալ հայութեան ընկերային եւ հասարակական կեանքին մէջ հոգեւոր փարոս մը կողմնորոշումի ու դառնալ սկիզբ բարոյական գիտակցութեան մը բարձր կերտումին:
Արդարեւ, մեր միասնական հայրենիքի` Հայաստանի անկախացումէն եւ պետականութեան վերստեղծումէն ետք, Եկեղեցւոյ եւ ընդհանրապէս կրօնական արժէքներուն նկատմամբ յառաջացած ժողովրդային հետաքրքրութեան եւ դրական մօտեցումի հսկայ ալիքը, վերջին քանի մը տարիներու ընթացքին, կը թուի հետըզհետէ գտնուիլ ծանծաղ տեղատուութեան մը մէջ. այս մասին կ’ապացուցանեն անցնող երկու տարիներուն իրարայաջորդ պատահարները եւ հայ մամուլին, նաեւ համացանցային տարատեսակ կայքէջերուն մէջ լոյս տեսած բողոքի եւ ընդվըզումի բազմաթիւ յօդուածները, զորս թուարկել տեղին չէ այստեղ: Այնուամենայնիւ, փաստերը մատնացոյց կ’ընեն մեր հանրային եւ եկեղեցական կեանքին մէջ ստեղծուած ջղուտ իրավիճակ մը, բացասական տրամադրուածութեան եւ լարուած մթնոլորտի մը յառաջացումը, այս կացութեան մէջ վատթարագոյնը` Եկեղեցւոյ որոշ ղեկավարներու հանդէպ հաւատացեալներու լայն շրջանակներուն մօտ վըս-տահութեան մը պաշարին տակաւ առ տակաւ սպառումը:
Դժբախտաբար, կարծէք թէ հայ մարդուն սրտին մէջ կոտրեցաւ բան մը. մինչեւ հիմա խնամքով պահպանուած խորհրդապաշտութիւն մը փշրուեցաւ բախելով բիրտ իրականութեան մը ժայռին: Մեր համեստ դիտարկումով, այս անբարենպաստ կացութեան ստեղծման իսկական դրդապատճառները ոչ թէ հաւատացեալ հայուն ունեցած խնդիրն է իր պաշտած կրօնքին էութեան կամ հաւատացած Մայր Եկեղեցիին հետ, այլ այն գործելաոճին, որ իր դրսեւորումներու բռնազբօսիկ երանգներով որդեգրուեցաւ մեր Եկեղեցւոյ բարձրաստիճան ղեկավարութեան կողմէ վերջին եւ նորագոյն ժամանակներուն:
Թերեւս ընդհանրապէս Հայ Եկեղեցին կազմակերպելու, գուցէ անոր մէջ նոր կարգ ու կանոն մը ամրագրելու ծրագիրն է եղած պատճառը Եկեղեցւոյ ղեկավարութեան որդեգրած այս ընթացքին, բայց պէտք է գիտնալ որ միշտ նպատակը չէ որ կ’արդարացնէ միջոցը: Որքան ալ սուրբ ըլլայ նպատակը, միջոցն ալ պէտք է հիմնուած ըլլայ բարոյական սկզբունքներու, արդարութեան եւ առաւել եւս` ճըշմարտութեան վրայ:
Մեր արդի հասարակութեան մէջ շատեր կը կարծեն թէ Եկեղեցիին ներկայացուցածը պատրանքի եւ խաբէութեան աշխարհ մըն է: Բայց մենք զարհուրանքով տեսանք նաեւ ամբողջ համակարգերու փլուզումը աշխարհիկ միջավայրին մէջ` տնտեսական շուկաներու, մամուլի եւ դրամատիրական հասարակարգի: Դրամատուներու կրանիտեայ թուացող հսկայական համակարգ մը ակնթարթի մը մէջ փճացուց ժողովուրդներու ազգային հարստութիւնը, որ ամբարուած էր սերունդներու անդուլ զոհողութիւններով: Արդեօ՞ք վտանգած չէ ժամանակակից մեր հասարակութիւնը իր ընկերային հասարակարգի բարոյական չափանիշները` ինքզինք գահավիժելով դէպի անյատակը կեանքի արժեզրկութեան: Կան նաեւ կեանքի անչափելի արագացումը, հաղորդակցական միջոցներու տարատեսակ եւ նորանոր յայտնագործումները, համացանցերուն տիեզերքը, որոնց անհունին վրայ անգամ կարելի չէ նշմարել հորիզոնը: Ունի՞ մարդկութիւնը պատասխաններ այս մարտահրաւէրներուն դիմաց, ո՞ւր կը գտնուինք այժմ եւ դէպի ո՞ւր կ’երթանք մենք:
Եթէ երբեք մեր Եկեղեցին կորսնցնէ հայ հասարակութիւնը բարոյապէս կերտելու իր ուժականութիւնն ու առաքելութիւնը, ո՞վ կամ ի՞նչը պիտի վերցնէ անոր տեղը. արդեօ՞ք կայ աշխարհիկ կառոյց մը որ փոխարինէ զայն:
Ահաւասիկ, ընկերային հասարակութեան ճգնաժամը կը ներկայացնէ հարցին մէկ երեսը, իսկ Եկեղեցիինը` միւսը: Բայց երկուքն ալ սերտօրէն առնչուած են իրարու, եւ ճիշդ հոս է որ Եկեղեցին իր հոգեւոր ընդերքէն, հաւատքի իր բիւրեղ ակունքէն կրնայ վերանորոգել ինքզինք, իր յուսադրիչ ներկայութիւնը, նաեւ իր հոգեւոր-բարոյական հեղինակութիւնը անփոխարինելի դարձնել հոն` ուր տնտեսական եւ քաղաքական բարօրութիւնը ընկրկած է, խիղճին ձայնը մարդոց սիրտերուն մէջ տկարացած է, հաւատքին թռիչքը խոնարհիլ, սիրոյ հուրը անթեղել եւ յոյսին լոյսը դէպի վաղուան բոցավառ արշալոյսը աղօտիլ սկսած են:
Այսօր, թէկուզ լուրջ եւ մտահոգիչ ճգնաժամի մը մէջ, ընդհակառակը, մեր Մայր եւ Ս. Եկեղեցիին կը ներկայանայ լաւագոյն առիթը` կերտելու նոր սկիզբը համազգային եւ եկեղեցական կեանքի դարագլուխ կազմող բարոյական վերանորոգումին ու զարթօնքին:
Առ այս, Եկեղեցին իրաւունք չունի թաքնուելու եւ ոչ ալ անոր հոգեւոր սպասաւորները ունին իրաւունք հաւկուր ձեւանալու կամ վարելու ջայլամի քաղաքականութիւն մը՝ անտեսելով անհերքելի իրականութիւնը: Քաջութիւն է պէտք ըլլալու համար ճշմարտութեան կողմը, բարոյական բարձրութիւն` ընդունելու համար նաեւ սեփական թերութիւններն ու տկարութիւնները: Եկեղեցին պէտք է մօտեցնել մարդոց, պէտք է կուռ համոզում դարձնել հայ մարդուն մօտ, որ Եկեղեցին ո՛չ միայն ժողովուրդինն է, այլ, բառին իսկական առումով, ի Քրիստոս կոչուած եւ անոր խորհրդաւոր ներկայութեան առջեւ Եկեղեցի դարձած ժողովուրդն է, եւ թէ իւրաքանչիւր անդամ կը ներկայացնէ անփոխարինելի ու անշփոթելի արժէք մը անոր հաւաքական մարմնին մէջ: Հաւատքը պէտք է աւետարանել ու բացատրել անոր. եւ այդ կարելի է, քանի քրիստոնէական հաւատքը առասպել մը չէ, ան իրական է` բանական, ըմբռնելի եւ մատչելի ամէնուն:
Վերադարձ դէպի աղբիւրը լոյսին եւ ճշմարտութեան
Մեր Տիրոջ` Յիսուս Քրիստոսի քարոզչական գործունէութիւնը սկսաւ Գալիլեայի մէջ՝ հիմնական պատգամով մը. “Մօտեցած է երկնքի արքայութիւնը[1]”: “Հասած է Աստուծոյ արքայութիւնը[2]”, կամ շատ աւելի ճշգրիտ` “Աստուծոյ Արքայութիւնը ահա ձեր ներսիդին, ձեր մէջն է[3]”: Այս պատգամին կը նախադրուի սակայն Տիրաւանդ հզօր կոչ մը, որ միաժամանակ ուղղուած է անհատ մարդուն եւ հաւաքականութեան` “Ապաշխարեցէ´ք”: Արմատական շրջադարձի մը այս հրաւէրը, կեանքի բոլոր մակարդակներուն վրայ, վերջին հնարաւորութեան մը նախապայմանն է ըլլալու համար ատակ՝ ընդունելու փրկութեան այն մեծագոյն շնորհը, զոր Աստուած կը պարգեւէ մարդուն:
Վիժած այժմու հոգեւոր-բարոյական ճգնաժամին մէջ արդեօ՞ք ժամանակը չէ կատարել անկեղծ եւ հիմնական վերադարձ մը դէպի քրիստոնէական հաւատքին ակունքը, Ս. Աւետարանի կենարար պատգամը, թարգմանել զայն նախ մեր կեանքին մէջ, ծանօթանալ Յիսուս Քրիստոսի խորհուրդին ու անոր տիեզերական մեծութեան հետ: Բաւարար չէ կարդալ Աւետարանը, ապրի´լ պէտք է զայն, որպէսզի համոզիչ դառնայ հին կարգախօսը` “Եկեղեցականներուն կենցաղը աշխարհականներուն գիրքն է”: Արդարեւ, Եկեղեցւոյ հոգեւոր ղեկավարութեան ներկայի մեծ պատասխանատուութիւնը` աւետարանումի ճամբով առաքելական նոր գործունէութեան մը ձեռնարկումն է հայ ժողովուրդի կալուածէն ներս: Դասական հին արժէքներու կորուստին, հոգեւոր-բարոյական գիտակցութեան սնանկացումին, յարաբերական համոզումներու եւ օտարոտի, խայտաբղէտ վարդապետութիւններու դիւթականութենէն այլափոխուող նամանաւանդ հայկազուն մեր նոր սերունդին ծանօթացնել հայաբոյր տոհմիկ արժէքներուն եզակիութիւնը, զանոնք մօտեցընել Աստուծոյ՝ վկայելով ճշմարտութեան մասին: Ճշմարտութիւնը` արարչութեան խորհուրդին, մարդկային գոյութեան, անոր աստուածատուր կոչումին, մեր տածած յոյսին մասին, որ կը գերազանցէ նիւթականը ու աշխարհին հետ կապուած մեր ֆիզիքական պայմանաւորուածութիւնը:
Ցաւալի է հաստատել, որ առկայ ճգնաժամը նաեւ արդիւնք էր եկեղեցական-հոգեւորական կալուածին մէջ ներթափանցած նիւթապաշտ մտածողութեան: Եկեղեցիի արժէքաբանութեան գնահատանքի նժարին վրայ անբնական փոփոխութիւն մը կատարուեցաւ, սխալ բան մը պարտադրուեցաւ հոն, յառաջ քաշուեցան անոնք` որոնք կրցան եկեղեցականի Բանին կենաց քարոզութեան առաքելութիւնը վերածել ժանտ դրամահաւաքի մը: Այս տեսակ գործունէութիւնը շատերու մօտ նկարագրային նստուածք դարձաւ, եղաւ չարաբաստիկ մտայնութիւն` ունենալ, փոխարէն` ըլլալու:
Այս ընթացքը կարելի չէ շարունակել: Պէտք չէ հայ հասարակութեան լայն խաւերը մղել Եկեղեցիին ու անոր հոգեւոր ղեկավարութեան հանդէպ ճարահատ անտարբերութեան: Ժամանակն է զգաստանալու եւ սթափելու: Ժամանակն է հիմնապէս վերադառնալու դէպի հաւատքին ակունքը, դէպի Ս. Աւետարանը, էապէս վերանորոգուելու, անոր խօսքին ու պատգամին լեցունութեամբը զօրանալու եւ, ի վերջոյ, անոր կենսայորդ երակներէն կարենալ սնուցանելու համար մեր Մայր եւ Ս. Եկեղեցիին սիրասուն զաւակները:
Չկայ աւելի վեհ եւ խորիմաստ բառ մը քան արարչագործութեան անդրանիկ ստեղծագործութիւնը հանդիսացող “Լոյս”-ը: Լոյսը խորհրդանիշն է Քրիստոսի եւ ճշմարտութեան, իսկ Եկեղեցին` անոնց աղբիւրը: Այսօր շատ շատեր ծարաւ են այդ լոյսին ու կարօտ` ճշմարտութեան: Իբրեւ եկեղեցականներ, հիմա հանգիստ խղճով կրնա՞նք ըսել` “զՊաշտօնն իմ փառաւոր առնեմ”, ու բանալ այդ աղբիւրը լոյսին եւ ճշմարտութեան` հայ մարդուն, հայ հաւատացեալին, հայ ժողովուրդին առջեւ անխտիր: Մեր Տէրը այդ է որ ըրաւ իր աստուածմարդկային կատարեալ կեանքով ու գործով: Ան այս է որ կը պահանջէ մեզմէ` ըլլալ “մատակարարները” իր աստուածային ճշմարտութենէն բխած հոգեւոր լոյսին: Որքա´ն պարտ են հետեւիլ իր Անձին օրինակին Քրիստոսի Եկեղեցիին սպասաւոր կարգուած հոգեւորականները, յատկապէս ներկայի այս հոգեւոր-բարոյական ճգնաժամին մէջ:
Հոգեւոր իշխանութիւնը
Իւրաքանչիւր կազմակերպութեան, հաստատութեան, մեծ երկիրներու, նոյնիսկ պարզունակ ընտանիքի մը հիմքին վրայ իշխանութիւնը անհրաժեշտ է զանոնք ղեկավարելի դարձնելու համար: Աստուածաշունչը, անշուշտ, Եկեղեցիի հոգեւոր ղեկավարներուն կը շնորհէ որոշակի իշխանութիւն` հաւատացեալ հօտը առաջնորդելու եւ ոչ թէ անոր տիրապետելու համար: Դժբախտաբար, այս շատ զգայուն հարցը պատմութեան ընթացքին յաճախ չարաշահուած է, եւ այսօր ալ տեղիք կու տայ սխալ մեկնաբանումներու: Վերջին քանի մը տարիներուն, որոշ եկեղեցականներու մօտ մտայնութիւն եւ գործելաոճ դարձած է Եկեղեցւոյ հոգեւոր ու վարչական կեանքէն ներս բիրտ ուժին կիրարկումը, կարենալ իրականացնելու համար մեծաւ մասամբ ինքնանպատակ ձեռնարկումներ: Սոյն փաստը ամբողջապէս անհամապատասխան է այն սուրբ վարդապետութեան, զոր Աւետարանին ընդմէջէն մեզի կը պատգամէ մեր քրիստոնէական հաւատքին փրկագործ հիմնադիրը` Քրիստոս, եւ կ’աւանդէ ճշմարիտ Եկեղեցին:
Հայ Եկեղեցին ո´չ պետութիւն է եւ ոչ ալ քաղաքական իմաստով կառավարութիւն մը: Հայ Եկեղեցիին նուիրապետական կառոյցը կարելի չէ նոյնացընել պետութեան մը դրուածքին հետ, կամ զայն շփոթել զինուորական բանակի մը կազմուածքին հետ` գերադասութեան եւ ստորադասութեան, հրամանատար եւ զինուոր յարաբերութեան սկզբունքէն մեկնելով: Զինուորը պէտք է անպայման ենթարկուի հրամանատարի հրամանին, այլապէս ծանրօրէն կրնայ պատժուիլ կամ յոռեգոյն պարագաներուն` գնդակահարուիլ: Բառին իսկական առումով, Եկեղեցւոյ նուիրապետութիւնը չի կրնար համեմատուիլ, նոյնիսկ նոյնանալ ընկերային հասարակարգին ու անցեալին մէջ երբեմն հոն իշխող բարքերուն` ազատի եւ ստրուկի, ճորտատէրի եւ ճորտի, տիրոջ եւ ծառայի կարգավիճակին հետ: Եկեղեցին մարդկային հասարակութեան մէջ կոչուած է ըլլալու զատ հասարակութիւն մը: Եկեղեցին սո´ւրբ է, ուստի` հին եւ ուղիղ հասկացողութեամբ սրբութեան հիմնական յատկանիշն է իր տեսակին մէջ զատուիլ եւ սրբազան կամ օգտակար նպատակի մը յատկացուիլ: Այս իմաստով ու այս առումով էր նաեւ, որ նախկին քրիստոնեաները “սուրբեր” կը կոչուէին, քանզի Աստուծոյ օրէնքը ընդունելով եւ ի Քրիստոս փրկութեան կոչուած ըլլալով, զատուած էին ժամանակի հասարակական կենցաղավարութենէն ու բարքերէն: Հետեւաբար, Պետրոս առաքեալ իր խօսքն ուղղելով քրիստոնեայ հաւատացեալներուն, կ’ըսէ. “Դուք ընտիր ցեղ էք, թագաւորութիւն, քահանայութիւն, սուրբ ազգ, Աստուծոյ սեփական ժողովուրդ[4]”: Իսկ Պօղոս առաքեալ, երբ ողջոյն կը յղէ մէկ եկեղեցիի անդամներէն ուրիշ եկեղեցիի մը, կ’ըսէ. “Կ’ողջունեն ձեզ բոլոր սուրբերը”: Այս եւ աւետարանական բազմաթիւ այլ վկայութիւններ կու գան հաստատելու այն իրողութիւնը, որ Եկեղեցին իբրեւ ժողովուրդ Աստուծոյ, ընկերային հասարակութեան մէջ նոյնպէս հասարակութիւն մը ըլլալով հանդերձ, ջոկուած է. բայց ան ունի Տէրունաւանդ առաքելութիւն մը` ըլլալ թթխմորի նման` մարդկային ընկերութեան ամբողջ զանգուածը շաղախելու համար Յարուցեալ Տիրոջ փրկարար ներկայութեան եւ Ս. Աւետարանի լոյսով:
Աստուծմէ Եկեղեցիին շնորհուած, իսկ Եկեղեցիէն նուիրապետութեան վըստահուած հեղինակութիւնը գերազանցապէս սիրոյ ծառայական առաքելութիւն մըն է՝ համաձայն Տիրաւանդ այն պատգամին. “Եթէ մէկը կ’ուզէ առաջինը ըլլալ, ամէնքին մէջ վերջինը եւ ամէնուն սպասաւորը թող ըլլայ[5]”: Բարոյական այս մօտեցումը շատ աւելի ցայտուն կ’արտայայտուի Ոտնլուայի առթիւ, երբ Յիսուս իր աշակերտներուն դիտել կու տայ. “Գիտէ՞ք թէ ինչ ըրի ձեզի… Դուք զիս վարդապետ եւ Տէր կը կոչէք… Եթէ ես` Տէրս եւ Վարդապետըս ձեր ոտքերը լուացի, դուք ալ պարտաւոր էք իրարու ոտքերը լուալ, որովհետեւ օրինակ մը տուի ձեզի, որպէսզի ինչ որ ես ձեզի ըրի, դուք ալ այնպէս ընէք[6]”:
Եկեղեցին իր նուիրապետութեան կողմէ աստուածադիր հոգեւոր-բարոյական օրէնքով կը ղեկավարուի, որ նման չէ աշխարհիկ քաղաքական եւ քաղաքացիական օրէնքին. ան կը տարբերի անկէ, որովհետեւ գերազանցապէս կը հիմնուի աստուածային սիրոյ եւ ծառայութեան սկզբունքին վրայ: Սոյն իրողութիւնը լաւագոյնս կ’արտայայտուի Մարկոսի Աւետարանին մէջ վկայուած Յիսուսի աստուածախօս պատգամով. «Գիտէք, որ հեթանոսներու մէջ իշխանաւոր համարուածները կը տիրեն անոնց. եւ անոնց մեծամեծները կ’իշխեն անոնց վրայ. ձեր մէջ ալ այդպէս պէտք չէ ըլլայ… Ձեզմէ ով որ ուզէ առաջին ըլլալ` ամէնքին ծառայ թող ըլլայ. որովհետեւ մարդու Որդին ալ չեկաւ ծառայութիւն ընդունելու, այլ` ծառայելու …[7]»:
Ցաւալի է հաստատել, որ նոյնիսկ Եկեղեցիին մէջ Յիսուսի եղբայրասիրութեան եւ փոխադարձ ծառայասիրութեան վարդապետութենէն ցայսօր շատ բան փոխուած է: Եկեղեցւոյ ղեկավարութեան շարքերուն մէջ տեղակալած է բռնամոլութեան հասնելու չափ հեղինակութեան ձգտելու ցանկութիւն: Զգալի դարձած է, որ անոնցմէ շատեր ունին ինքնավստահութեան մեծ պակաս մը եւ թերեւս ալ կը տառապին “նափոլէոնական բարդոյթ”-ով: Անշուշտ պէտք է գիտնալ, որ մարդիկ հեղինակութիւն չեն ունենար, այլ՝ հեղինակութիւն կ’ըլլան: Ա´յո, հեղինակութիւն կը դառնան, եթէ իշխանութիւնը հիմքէն` ժողովուրդէն դէպի վեր բարձրանայ ու փոխանցուի այն անձին որ ատակ է զայն կրելու: Հեղինակութիւնը պատիւ, բայց միաժամանակ պատասխանատուութիւն եւ պարտք մըն է ամբողջանուէր ծառայութեան. ծառայութիւն՝ Քրիստոսի Եկեղեցիին եւ հաւատացեալ ժողովուրդին: Ընդհակառակը, եթէ իշխանութիւնը վերէն վար, ղեկավարէն ժողովուրդին պարտադրուի, կը վերածուի բռնատիրութեան, ուր վախի մթնոլորտը կը տիրէ, կաշկանդումները կը շատնան եւ լրտեսները կը վխտան:
Ե. դարու Ընդհանրական Եկեղեցւոյ մեծագոյն սուրբերէն Ս. Օգոստինոս, խօսքը ուղղելով իր ժողովուրդին, կ’ըսէ. “Ես ձեր եպիսկոպոսն եմ, բայց միայն ձեզ հետ միասին կրնամ քրիստոնեայ ըլլալ”: Եկեղեցւոյ նուիրապետութեան բոլոր ներկայացուցիչները անխտիր պէտք է ըլլան Քրիստոսի Եկեղեցիին մէջ ծառայողներու ծառաները եւ ոչ թէ ոյժ, իշխանութիւն, հեղինակութիւն եւ հարստութիւն ունեցողներ:
Եկեղեցին հաւատացեալ ժողովուրդն է, ժողովուրդը` Եկեղեցին: Հոգեւոր սպասաւորը ի պաշտօնէ եւ կոչումով Աստուծոյ խօսքը անոր մատակարարողը եւ զայն (իմա` ժողովուրդը) ուղղորդողն է: Եկեղեցին ժողովուրդին համար է եւ ոչ թէ ժողովուրդը Եկեղեցիին: Մեր եկեղեցական հոգեւորական ընտանիքին մէջ պէտք չէ այն մտածելակերպը տիրող դառնայ, թէ կղերականներն են Եկեղեցւոյ իշխանաւորներն ու տէրերը, իսկ ժողովուրդը կը գտնուի սպասարկողի դերին ու կարգավիճակին մէջ: Սոյն մտածելակերպը շատ վտանգաւոր հայեցակէտ մըն է եւ ամբողջապէս անհամապատասխան է Հայց. Առաք. Եկեղեցւոյ ազգային նկարագրին ու ժողովրդավարական հընաւանդ կանոնին:
Հայց. Առաք. Եկեղեցին եւ իր ժողովրդավարութիւնը
Հայց. Առաք. Եկեղեցին եկեղեցիներու ընտանիքին մէջ կը գրաւէ առանձնայատուկ տեղ` արեւելեան հոգեւոր աւանդութիւններու ճոխութեամբ, աստուածաբանական-դաւանաբանական հայեցակէտերու ուրոյն մեկնաբանութեամբ, ինքնանկախութեամբ (աւտօքեֆալ), նաեւ իր վարչական կեանքը կազմակերպելու մէջ նուիրականացած ժողովրդավարութեամբ: Եկեղեցւոյ վարչական կեանքին մէջ ժողովուրդին գործօն մասնակցութիւնը, ուրեմն, կը հանդիսանայ Հայ Եկեղեցւոյ մեծագոյն ձեռքբերումներէն մէկը: Եւ սոյնը ոչ թէ նորամուտ նորաձեւութիւն մըն է Հայ Եկեղեցիին համար, այլ` ամրագրուած ընդոծին աւանդութիւն մը, որուն սկիզբը պէտք է ընդունիլ Հայաստանի մէջ Քրիստոնէութեան պետական-պաշտօնական կրօն հռչակումէն ընդամէնը 143 տարի վերջ: Այդ բարեբաստիկ 444 տարեթիւը Շահպիվանի ժողովի գումարման թուականն է, որ կայացած է Յովսէփ Ա. Հողոցմեցիի կաթողիկոսութեան եւ Վասակ Սիւնեցիի մարզպանութեան օրօք: Բարեբախտաբար, մեր մատենագրութիւնը մեզի աւանդած է այդ ժողովին կանոնները, ինչպէս նաեւ նախաբանը, ուր յստակ կը վկայուի[8], որ այդ ժողովին մասնակցած են ոչ միայն 40 եպիսկոպոսներ, վանականներ, երէցներ, սարկաւագներ, նախարարներ, նոյնիսկ` ազատներ եւ շինականներ, “Որոնք նախանձախնդիր էին օրէնքներու սրբութեան”: Այս պատմական իրողութիւնը, Հայ Եկեղեցւոյ ժողովրդավարական դրուածքը հասկնալու իմաստով, կը ներկայացնէ առանձնայատուկ կարեւորութիւն մը, քանի այս փաստը իր շարունակութիւնը ունեցաւ Վարդանանց պատերազմի նախօրեակին, 449 թըւականին, Արտիշատի մէջ հոգեւոր եւ աշխարհիկ ներկայացուցիչներու մասնակցութեամբ գումարուած ժողովով: Հայ Եկեղեցւոյ մէջ աւանդութիւն դարձած եւ նուիրականացած այս օրէնքն էր որ, ահաւասիկ, պարագաներու բերումով, ամրագրուեցաւ “Ազգային Սահմանադրութեան” մէջ 1860/63 թըւականներուն:
Ընդհակառակը, Ռուսական Կայսրութեան տարածքին մէջ Հայ Եկեղեցւոյ գործունէութեան համար 1836-ին ռուսաց Նիկոլայ Ա. կայսեր կողմէ վաւերացուած եւ որոշ ժամանակաշրջան մը կիրարկուած “Պոլոժէնիէ”-ն, հետեւելով ուղղափառ եկեղեցիներուն օրինակին, աւելի ունէր կղերակեդրոն բընոյթ: Ան Եկեղեցիին իշխանութիւնը կը կեդրոնացնէր կաթողիկոսին, եւ տեղական մակարդակներու վրայ` առաջնորդներուն ձեռքին, անշուշտ անոնց վրան ալ պահակ կարգելով “պրոկուրորը” կամ “քոնսիսթորիա”-ներու վարիչները: “Պոլոժէնիէ”-ն թէպէտ չէր մերժեր Եկեղեցւոյ վարչական կեանքին մէջ աշխարհականներու մասնակցութիւնը, բայց ռուսաց կայսեր կը վերապահէր առաջնորդներու վերջնական անուանումը, կաթողիկոսին կողմէ ներկայացուած երկու ընտրելիներուն մէջէն: Հայ Եկեղեցւոյ ժողովրդավարական նկարագրին եւ անոր սրբազան աւանդութեանց խոտոր այս կացութեան առաջին հարուածը հասցուց Խրիմեան Հայրիկը, երբ 1906-ին յատուկ կոնդակով մը ամբողջապէս ժողովուրդին վերադարձուց իր առաջնորդը ընտրելու իրաւունքը: Ցարական Ռուսաստանի փլուզումէն ետք, Գէորգ Ե. ներկայացած առիթը չփախցուց, եւ 1917-ին ընդհանրապէս ջնջեց “Պոլոժէնիէ”-ի գործածութիւնը Հայ Եկեղեցիին մէջ, քանի որ ան դուրսէն պարտադրըւած եւ հայ եկեղեցական-վարչական մարմնոյն մէջ օտարոտի կանոնագրութիւն մըն էր:
Հայաստանի մէջ համայնավարական կարգերու հաստատումէն ետք, անաստուածութեան սկզբունքին եւ քարոզչութեան վրայ հիմնուած Սովետական Միութիւնը հազիւ թէ հանդուրժուած կարգավիճակ մը կը շնորհէր Եկեղեցիին: Մարքսիզմի եւ Լենինիզմի տնտեսական, պետական-քաղաքական ծրագրով զարգացող խորհրդային հասարակութեան մէջ բացարձակապէս տեղ չունէր եկեղեցին, ո´չ ալ իր հոգեւորականութիւնը: Տեղին չէ այստեղ բանալ աոանձին փակագիծ մը յիշելով այն հալածանքները, որոնց ենթարկուեցաւ նաեւ Հայ Եկեղեցին մինչեւ Հայրենական Մեծ Պատերազմին աւարտը: Քանի ժողովուրդը, այսուհետեւ, պաշտօնական կապ մը չունէր իր Եկեղեցիին հետ եւ մասնակից չէր անոր հոգեւոր եւ վարչական կեանքին, ակամայ խզում մը առաջացաւ հոգեւոր հինաւուրց աւանդութեան եւ հաւատացեալներուն միջեւ: Փաստօրէն, ժողովուրդի գործօն մասնակցութիւնը Եկեղեցւոյ վարչական կեանքին մէջ` ծխական-համայնքային եւ թեմական դրուածքներով ամբողջապէս անգործունեայ դարձան, չ’ըսելու համար կործանեցան, ուստի` այդ ժամանակամիջոցին մէջ հովուապետող կաթողիկոսները ստիպուած եղան Հայաստանի եւ ներքին Սփիւռքի մնացած քանի մը թեմերուն վրայ առաջնորդները (անպայման համաձայնելով Եկեղեցական Գործերու Խորհուրդին հետ) նշանակելու: Ցաւալի է հաստատել, որ խորհըրդային կարգերէն ժառանգ մնացած նշանակելու այդ սովորութիւնը դեռ եւս կը շարունակուի Հայաստանի եւ, այսպէս կոչուած, ներքին Սփիւռքի ամբողջ տարածքին:
Եկեղեցւոյ վարչական կեանքը կազմակերպելու պատասխանատուութիւններուն մէջ Հայ ժողովուրդը ոչ միայն կը բերէ իր լայն ու գործօն յանձնառութիւնը, այլ նաեւ Եկեղեցւոյ իշխանութիւնը կը բաժնէ իր եկեղեցական պաշտօնեաներուն հետ` ընտրական մասնաւոր իրաւունքով: Համայնքներու եւ ծուխերու մէջ ժողովուրդն է որ կ’ընտրէ ու թեմի առաջնորդ եպիսկոպոսին կը ներկայացնէ իր տիրացուն, զայն քահանայ ձեռնադրելու եւ օծելու խնդրանքով: Նոյնպէս, առաջնորդական թեմի մը թեմական պատգամաւորական ժողովը իր պատրաստած թեկնածուներու եռանուն ցանկէն կ’ընտրէ իր առաջնորդը եւ զայն կը ներկայացնէ կաթողիկոսին` ձեռնադրելու, օծելու կամ վաւերացնելու խնդրանքով: Ինչպէս եպիսկոպոսը իրաւունք չունի իր անձնական նախաձեռնութեամբ ընտրելու քահանայ մը եւ զայն պարտադրելու համայնքին, նմանապէս եւ կաթողիկոսին վերապահուած չէ իր անձնական նախաձեռնութեամբ ընտրել եպիսկոպոս մը եւ զայն առաջնորդ նշանակել թեմին վրայ: Սոյնը կոպիտ ոտնձգութիւն մը նկատուած է Հայ Եկեղեցւոյ ժողովրդավարական կարգին դէմ: Բայց, բնականաբար, ինչպէս եպիսկոպոսը քահանայի, նոյնպէս եւ կաթողիկոսը եպիսկոպոսի պարագային իրաւունք ունին չձեռնադրելու եւ չօծելու, երբ ցոյց կու տան ընծայեալին կանոնական, հոգեւոր կոչումի եւ պատրաստուածութեան վերաբերող թերութիւնները:
Ի տարբերութիւն որոշ քոյր եկեղեցիներու, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը կ’ընտրուի ոչ թէ կարտինալներու կամ միայն եպիսկոպոսաց ժողովին կողմէ, այլ` ազգային-եկեղեցական սրբագումար ժողովէն, որուն մէջ ճնշող մեծամասնութիւն կը ներկայացնեն աշխարհական պատգամաւորները:
Այս բոլորը, ահաւասիկ, ցոյց կու տան Հայ Եկեղեցիի հոգեւոր եւ վարչական իշխանութեանց ներդաշնակ բաշխումը եկեղեցականներուն եւ հաւատացեալ ժողովուրդին միջեւ, փոխադարձ պայմանաւորուածութիւնը եւ դարերու ընդմէջէն կառուցողական համագործակցութիւնը` ի շինութիւն եւ ի պայծառութիւն մեր Մայր եւ Ս. Եկեղեցիին:
Դժբախտաբար, սակայն, վերջին ժամանակներուն եկեղեցական որոշ ղեկավարներու մօտ ի յայտ եկած աւելի իշխանութիւն ունենալու մենատիրական ձգտումները, Հայ Եկեղեցւոյ ժողովրդավարական իրաւունքին դէմ կատարած ոտնձգութիւնները որոշակիօրէն խախտեցին այն նժարն ու հաւասարակշիռը, որ երբեմն խնամքով եւ երկիւղածութեամբ կը պահպանուէր մեր Եկեղեցւոյ վարչական կալուածին մէջ: Այս մասին կը խօսին Ֆրանսայի, Զուիցերիոյ եւ այլ թեմերու ու համայնքներու մէջ կատարուած տխրահռչակ իրադարձութիւնները: 2009-ին Մայր Աթոռի կողմէ պատրաստուած եւ խնդրայարոյց պայմաններու մէջ վաւերացուած թեմական ուղենիշային կանոնադրութիւնը, որքան ալ անհրաժեշտ նկատուի նման փաստաթուղթի մը մշակումը, իր որդեգրած կարգ մը յօդուածներով կը ներկայացնէ ուղղակի ոտնձգութիւն մը Հայ Եկեղեցւոյ ժողովրդավարական սկզբունքին, թեմերու եւ անոնց մէջ օրինաւորապէս գործող պատկան մարմիններու ինքնուրոյնութեան, ինչպէս նաեւ առաջնորդի ազատ ընտրութեան իրաւունքին դէմ: Սոյն թուականի Մայիսին, Ամերիկայի Արեւելեան Թեմի տարեկան ժողովին, թեմական ծրագիր-կանոնագրին մէջ որդեգրուեցաւ մտցնել իր արտաքին երեւոյթին մէջ շատ պարզ թուացող փոփոխութիւն մը, առ այն` որ առաջնորդի ընտրութեան համար թեկնածուներուն եռանուն ցանկը պէտք է նախապէս վաւերացուի կաթողիկոսին կողմէ: Սոյնը կը նշանակէ, որ կաթողիկոսը ինքզինքին կը վերապահէ իրաւունքը ներկայացուած ցանկը ընդհանրապէս չվաւերացնել կամ, ըստ իր հայեցողութեան, ցանկէն դուրս հանել թեմին կողմէ առաջարկուած սա կամ նա թեկնածուին անունը: Այլապէս, ինք կ’առաջարկէ իր նախընտրած թեկնածուն առաջնորդի ընտրութեան համար: Հասկնալի է, թէ նման որոշում մը ի՞նչ ազդեցութեամբ եւ ի՞նչ պայմաններու տակ առնուած է: Հայ Եկեղեցւոյ կանոնական աւանդութիւնը չունի այդպիսի ստացուածք. այդ Լատին Եկեղեցւոյ կղերական-պապական դրուածքին նմանող մէկ գործառոյթն է, զոր կը միտին իւրացնել եւ սկզբունքով ազատ մեր ընտրական համակարգին պարտադրել Եկեղեցւոյ իշխանատենչ ղեկավարներէն ոմանք: Այսօր Հայ Եկեղեցիին մէջ աճող ամենամեծ փորձութիւնն ու վտանգը ժողովրդավարութեան սահմանափակումը եւ փոխարէնը Եկեղեցւոյ սպասաւորներու (իմա` կղերի) իշխանութեան յաւելումն է: Ի հարկէ, ամբողջական համոզումով եւ բարձր գիտակցութեամբ պէտք է ողջունել Հայ Եկեղեցւոյ կառուցուածքը եւ ներեկեղեցական յարաբերութիւնները կանոնակարգելու բոլոր բարի ցանկութիւններն ու այդ ուղղութեամբ գործադրուած ճիգերը, սակայն առանց կղերատիրական նկրտումներու: Հայ ժողովրդական խաւերու լայն մասնակցութիւնը եկեղեցական կեանքի եւ վարչական իշխանութեան կառավարման դրուածքին մէջ կը հանդիսանայ Հայ Եկեղեցւոյ ստեղծագործած անզուգական ու իր պատմական հնութեամբ եզակի արժէքներէն մէկը: Արդարեւ, նուիրական արգասիք մը, նման այն բիւրեղ ադամանդին, որուն վրայ յառաջացած աննշան բիծն անգամ կը նուազեցնէ իր բուն արժէքը:
Այս առնչութեամբ որքան ցանկալի պիտի ըլլար, եթէ երբեք ազգային-եկեղեցական սրբագումար ժողովը, որ ի պաշտօնէ ունի Հայց. Առաք. Եկեղեցւոյ գերագոյն եւ օրէնսդիր հեղինակութիւնը, ոչ թէ կաթողիկոսի մը վախճանումէն ետք լոկ նոր գահակալ մը ընտրելու համար հրաւիրուի, այլ` առնուազն չորս տարին անգամ մը գումարուի, այսօրուան ու վաղուան հասարակական, քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային կեանքի հզօր մարտահրաւէրներուն եւ ժամանակի հրամայականներուն դէմ յանդիման գտնուող մեր Ս. Եկեղեցին կայուն եւ կենսունակ պահելու համար: Միայն ազգային-եկեղեցական ժողովին վերապահուած է գերագոյն իրաւունքը ընդհանուր Հայ Եկեղեցիին վերաբերող եկեղեցական որեւէ կանոնագրութիւն կամ օրէնք գործադրուելէ առաջ վաւերացնել եւ տալ շահագործման՝ համայն Հայ Եկեղեցւոյ պէտքերուն համար:
Նոյնպէս, Հայց. Առաք. Եկեղեցւոյ եպիսկոպոսական ժողովը, որ վերջին անգամ 44 տարի առաջ՝ 1969-ին գումարուած էր, ըլլայ Հայ Եկեղեցիին մէջ գործող հեղինակաւոր եւ մնայուն մարմին մը էապէս եւ բազմակողմանի իմաստով փոխուող հասարակարգի մը մէջ, հայ հաւատացեալ մարդուն համար Եկեղեցին դարձնէ հետաքրքրական, ոչ պարզապէս լոկ իր ծիսակատարութիւններով, այլ՝ ծառայասիրութեամբ եւ անվերապահ մասնակցութեամբ դէպի ժամանակակից ընկերութեան եւ հասարակարգի բոլոր ոլորտները:
Եկեղեցի եւ պետութիւն
Հայաստանի մէջ Եկեղեցիի եւ պետութեան սերտաճումը, որ յատկապէս անցնող այս քանի մը տարիներուն շատ աւելի ակներեւ դարձաւ, ստեղծեց մտահոգիչ նոր իրավիճակ մը շատերուն համար: Մտահոգութիւն՝ ոչ միայն այն փաստին համար որ, այսպէս, Հայց. Առաք. Եկեղեցիին կը շնորհուէր առանձնայատուկ հեղինակութիւն եւ յաւելեալ արտօնութիւններ ընկերային-հասարակական կեանքին մէջ, այլ՝ Եկեղեցին կամայ թէ ակամայ կ’ենթարկուէր եւ կը շահագործուէր նաեւ պետական քաղաքական ծրագիրներու իրագործման նպատակներով: Այսօր ալ շատեր կը մեկնաբանեն, թէ այս ընթացքով Եկեղեցին կը շեղի իր հոգեւոր-բարոյական, ընկերային-հասարակական ծառայութեանց կրօնաշունչ առաքելութենէն, դառնալով սպասաւորը այն կուսակցութեան, որմէ կազմուած է ներկայի պետութիւնը: Բնականաբար, պետութեան ծառայելը ազգային սեպուհ պարտքն է իւրաքանչիւր քաղաքացիի եւ, այս իմաստով, Եկեղեցին ալ պիտի սատարէ պետութեան կայացման եւ ամրապնդման գործին: Այսուհանդերձ, ան պէտք չէ կորսնցնէ իր բուն դերը, քրիստոսահիմն, հետեւաբար` աստուածային հաստատութիւն մը ըլլալու նկարագիրը, եւ պահէ պետական-քաղաքական դրուածքէն ալ վեր հոգեւոր-բարոյական ներկայութիւն մը հանդիսանալու իր հանգամանքը, ոչ միայն պետական կառոյցին, այլ՝ անխտիր ամէնուն համար:
Եկեղեցիին բարձրաստիճան ղեկավարութիւնը պէտք չէ հաւատացեալներուն մօտ ստեղծէ այն թիւր տպաւորութիւնը, թէ Եկեղեցին պետութեան հետ իր համագործակցութեամբ դարձած է պետական կառոյցի կցորդ եւ լծակ, կամ վատթարագոյնը` պետական ծրագիրներուն կարգախօսը: Կրկին տեղին չէ այստեղ թուարկել փաստեր, որոնք մօտաւոր անցեալին ուղղակի այն տպաւորութիւնը թողուցին հայ հասարակութեան լայն շրջանակներուն մէջ, թէ Հայաստանեայց Եկեղեցին եղած է յենակ մը ի նպաստ պետական կուսակցութեան շահերուն:
Հայց. Առաք. Եկեղեցին ազգային-ժողովրդական եկեղեցի է, որուն սուրբ աւազանէն ծնած զաւակները ի´նչ ուղղութեան, ընկերային-հասարակական կեանքի, նաեւ քաղաքական համոզումներու ո´ր հոսանքին ալ պատկանին, միեւնոյնն է, անոնք բոլորը Հայ Եկեղեցւոյ մարմնին անդամ են, որոնց Եկեղեցին իբրեւ գորովագութ մայր պարտի սիրով առաջնորդել իր գոգը:
Հակառակ իր ազգային-ժողովրդական եկեղեցի ըլլալու հանգամանքին, Հայաստանի մէջ Հայ Եկեղեցին պետական եկեղեցի չէ: Հայաստանի Սահմանադրութիւնն ալ արդէն պետութիւն եւ եկեղեցի անջատ սկզբունքը որդեգրած է, ընդունելով ու գնահատելով հանդերձ Հայց. Առաք. Եկեղեցւոյ “Ազգային բացառիկ առաքելութիւնը հայ ժողովրդի հոգեւոր կեանքում, նրա ազգային մշակոյթի զարգացման եւ ազգային ինքնութեան պահպանման գործում”: Այսուհանդերձ, թէ´ հայրենի պետութեան եւ թէ Հայ Եկեղեցիին համար բարի է որ իրարմէ անջատ մնան, բայց փոխադարձ պատկառանքով եւ խաղաղարար ոգիով մին սատարէ քաղաքացիներու բարօր կեանքին, իսկ միւսը նպաստէ անոնց հոգեւոր-բարոյական վերելքին: Եկեղեցին պէտք չէ ինքզինքին թոյլ տայ, իր հոգեւոր պատասխանատուութիւններէն դուրս, պետութենէն օգտուիլ մասնաւոր իրաւունքներու ստացումով, իսկ պետութիւնն ալ զգոյշ պէտք է ըլլայ չօգտագործել հասարակութեան մէջ Եկեղեցիին ունեցած առաւելութիւները իր ներքին եւ արտաքին քաղաքական ծրագիրներուն համար:
Անձկայրեաց պիտի ուզենք ակնկալել, որ մեր հայրենի պետութիւնը ըլլայ այնքան հեռատես եւ լուսամիտ, որ գիտնայ հաշտեցնել հայրենասիրութեան ոգին կրօնի ոգիին հետ: Որովհետեւ հաշտարար այս ոգին է, որ ազգը կը միացնէ Աստուծոյ` լուսեղէն զոյգ թեւերով գիտութեան եւ հաւատքին:
Ոճիր` հոգիին դէմ
Կայ նաեւ ուրիշ ցաւոտ հարց մը, կոտտացող վէրք մը, որ Եկեղեցւոյ մարմնին վրայ պիտի չսպիանայ, այլ՝ միշտ պիտի արիւնի, մինչեւ չբարեփոխուի անբնական երեւոյթը եւ արդարութեան վերականգնումով չսրբագրուի կոպիտ սխալը. այդ` քանի մը տասնեակ հոգեւորականներու “կարգալուծման” պարագան է:
Վերը ակնարկուած եկեղեցական ճգնաժամին անդրադառնալով պէտք է խոստովանիլ, որ անոր յառաջացման մէջ նաեւ կարեւոր դեր ունեցան իրարայաջորդ “կարգալուծում”-ները քանի մը տասնեակ հոգեւորականներու` սարկաւագներու, քահանաներու, աբեղաներու, վարդապետներու, եպիսկոպոսներու եւ արքեպիսկոպոսներու: Այս բոլոր “կարգալուծում”-ներուն առթիւ նման լուրջ վճիռ մը կայացնելու համար ծանրակշիռ ոչ մէկ պատճառ գոյութիւն ունէր: Մայր Աթոռի հրապարակած հաղորդագրութիւններուն մէջ նշուած կցկտուր մեղադրանքները նախ ապացուցուած եւ համոզիչ չեն, ապա անոնք բոլորն ալ մատնացոյց կ’ընեն որոշ կարգապահական խախտումներ, որոնք բոլորն ալ հիմք չեն ներկայացներ ենթակաները “կարգալուծման” ծանր պատիժին ենթարկելու: Այս ուղղութեամբ հայ հասարակութիւնը, որ սկիզբը այնքան ալ ուշադիր չէր Եկեղեցիին մէջ կատարուող ողբերգութիւններուն, սկսաւ հետզհետէ ընդվզիլ, քանի որ նախ երեւոյթը տգեղ էր ու անբնական, եւ երկրորդ` տրամաբանական չէր որ այսքան մեծ թիւ մը զոհերու սխալ ըլլային, իսկ զանոնք զոհող անձը` շիտակ:
Կարգալոյծ մէկ հոգեւորականն անգամ արդէն շատ է Եկեղեցիին համար. ա´յս է մեր համոզումը: Կարգալուծումը ոճիր մըն է քահանայական կոչումին, հոգիին ու խղճին, նաեւ մարդկային արժանապատուութեան դէմ: Ի´նչ պաշտօնի կամ ո´վ ուզէ ըլլայ, մարդ արարածը իշխանութիւն չունի ձեռնադրութեան եւ Ս. Միւռոնի օծման արարողութիւններուն ընդմէջէն քահանային Ս. Հոգիի ուղղակի փոխանցած վաւերական շնորհներէն զրկելու: Քահանայի կոչման, ձեռնադրութեան եւ օծման արարողութիւնները նուիրական են. անոնք կը ներկայացնեն Ս. Հոգիին ազդեցութեամբ ձեռնադրուող անձին անիմանալի եւ էական փոխարկութիւնը, այլ խօսքով` հոգեփոխութիւնն ու ներքին վերածնունդը: Իրագործուածը սրբագործութիւն մըն է, անիմանալի խորհուրդի մը կատարումը, բառին իսկական առումով, որ ունի անլուծանելի եւ անկրկնելի նկարագիր: Ուստի, վաւերականօրէն օծուած քահանան “կարգալոյծ” հռչակելը ի´նչ տեսակ “տնօրինում”-ով ալ իրականանայ, կը յարաբերականացնէ խորհուրդին նուիրականութիւնը, կ’արժեզրկէ անոր անձեռնմխելի սրբութիւնը ու կը գործէ աններելի մեղք մը՝ հայհոյելով Ս. Հոգիին դէմ: Հաւատք պէտք է ունենալ սրբութիւններու նկատմամբ եւ երկիւղ՝ աստուածախօս պատգամին հանդէպ, որ կ’ըսէ. “Ամէն մեղք եւ հայհոյութիւն պիտի ներուի մարդոց, բայց Սուրբ Հոգիին դէմ հայհոյութիւնը պիտի չներուի ո´չ այս աշխարհիս մէջ եւ ո´չ ալ հանդերձեալին[9]”:
Կարգալոյծ հռչակել բազմաթիւ հոգեւորականներ, Եկեղեցւոյ առաքելականութենէն զրկել ամբողջ համայնքներ, անվաւեր համարել թեմական եւ համայնքային կանոնագիրներու հետեւողութեամբ ընտրուած վարչութիւններ, ապօրէն յայտարարել գործող կառոյցներ եւ մասամբ նորին, աննախադէպ եւ անընդունելի երեւոյթներ են, նաեւ միանգամայն անհամապատասխան` քրիստոնէական կրօնի եւ Եկեղեցւոյ առաքելութեան սիրոյ եւ խաղաղարար ոգիին հետ:
Վաւերականօրէն օծուած հոգեւորականը “կարգալոյծ” հռչակել ուղղակի բարբարոսութիւն եւ նողկալի վայրագութիւն մըն է: Ան սնանկութիւնն է բարոյական գիտակցութեան եւ պարտութիւնը մարդկային բանականութեան, որ կը մերժէ օգտագործել դժուարութիւններուն առջեւ երկխօսութիւն ստեղծելու եւ բարի լուծումներ առաջարկելու քաղաքակիրթ բոլոր հնարաւորութիւնները:
Այո´, “կարգալոյծ” հռչակուեցան բազմաթիւ հոգեւորականներ, բայց անոնք չեղան “կարգալոյծ”, այլ եղան աւելի´ հոգեւորական` իրենց կոչումին գիտակցութեան, ծառայական անմնացորդ նուիրումին եւ զօրեղ հաւատքին մէջ: Անոնք ակամայ “արտաքսուեցան” Եկեղեցիէն, հայրենազուրկ դարձան իրենց հոգեւոր հայրենիքէն, բայց Եկեղեցին չարտաքսուեցաւ իրենց սրտէն, ու այդ հոգեւոր հայրենիքը աւելի´ ծաղկեցաւ, ճոխացաւ ու գեղեցկացաւ իրենց պատարագուած հոգիին մէջ:
Բենետիկտոս ԺԶ., 21 Յունուար 2009-ին, քահանայապետական պաշտօնական կոնդակով չորս եպիսկոպոսներու վրայէն վերցուց Եկեղեցւոյ հաղորդութենէն զրկուած ըլլալու վճիռը, առաջքը առնելով այն մեծ հերձուածին, որ 70-ական թուականներուն ստեղծուած էր Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ մէջ, Մարսէլ Լըֆեվր արքեպիսկոպոսով: Պիոս Եղբայրութեան պատկանող այս եպիսկոպոսներուն դէմ վերոյիշեալ վճիռը տրուած էր Յովհաննէս Պօղոս Բ.-ին կողմէ 1988-ին, հիմք ընդունելով այն փաստը, որ անոնց եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւնը կը կատարուէր առանց պապական արտօնութեան եւ հակառակ Վատիկանէն եղած կանխազգուշացումներուն: Պիոս Եղբայրութիւնը այդ ժամանակ ունէր 600.000 հաւատացեալ անդամներ, 500 քահանաներ, 200 ճեմարանականներ, եւ կը տնօրինէր 86 դպրոցներ եւ երկու համալսարաններ: Հակառակ այս պատկառելի տուեալներուն եւ Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ շարքերէն եղած բողոքներուն, Բենետիկտոս ԺԶ. իր հայրական կեցուածքով, իմաստութեամբ եւ բացառիկ հեռատեսութեամբ, ի նպաստ Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ ամբողջականութեան եւ միութեան պահպանման, հնարաւորութիւն տուաւ այդ եպիսկոպոսներուն եւ ուրիշ շատ մը ինտեգրիստներու վերադառնալու Մայր Եկեղեցւոյ գիրկը: Բայց այսպիսի մեծ նախաձեռնութիւն մը գործը կրնայ ըլլալ միայն մեծագործներու:
Վստահաբար “կարգալոյծ” հռչակուած հոգեւորականներուն մեծ մասը, “Եկեղեցւոյ առաքելականութենէն” զրկուած համայնքներն ու բոլոր հաւատացեալները, որոնք հայոց լոյս հաւատքը ժառանգած են իրենց նախահայրերէն ու պապերէն եւ ոչ թէ ոեւէ մէկուն քմահաճութենէն, կը սպասեն հաշտութեան, կը յուսան արդարութեան կատարման ու հոգեբուխ կ’աղօթեն խաղաղասիրութեամբ, անյիշաչարութեամբ եւ արժանապատուութեամբ վերադառնալու համար իրենց Մայր եւ Ս. Եկեղեցիին գիրկը:
Կը հաւատամ առ Աստուած յոյսով ըլլալ եւ աղօթել, որ Հայց. Առաք. Ս. Եկեղեցւոյ եպիսկոպոսական այս ժողովը պարզապէս չի ծառայեր ամրագրելու սա կամ նա բարձրաստիճան հոգեւորականին դիրքը կամ շատցնելու անոր ոսկեզօծ գահին փայլքը, այլ՝ իսկապէս կը հանդիսանայ նոր արեւելում մը, վերատեսութեան ենթարկելու մեր աշխարհահայեացքը ի խնդիր հոգեւոր վերածնութեան, որով այսօրուան անկարելին վաղը կը դառնայ կարելի, աներեւակայելին` երեւակայելի, իսկ անհաւատալին` ստոյգ իրականութիւն:
Ես խորապէս համոզուած եմ ու կը հաւատամ, որ Հայց. Առաք. Ս. Եկեղեցին իր էութեան մէջ, դարերուն ընդմէջէն ցայսօր, մնացած է բիւրեղ ու մեծաւ մասամբ անփոփոխ՝ իր առաքելական ուղղափառ հաւատքով, սրբազան աւանդութիւններու ժառանգութեամբ, ծիսական-պաշտամունքային կեանքի հոգեւոր անհամեմատելի գեղեցկութիւններով ու եզակիութեամբ, նաեւ իր հայկազուն հօտին ծառայելու ամբողջանուէր յանձնառութեամբ: Անոր համար է որ առկայ նամակին յառաջաբան ընտրեցի Յովհաննէս Երզնկացի Պլուզ վարդապետի Ս. Գրիգոր Լուսաւորչին ձօնուած ներբողի համապատասխան խօսքերը:
Երզնկացիին նման, բայց ժամանակով շատ աւելի նոր, եկեղեցական ուրիշ հեղինակ մը, որուն անձը եւ գործը ի տղայի տիոց սիրած եմ, Գարեգին Եպս. Սըրուանձտեանցն է: Ան եւս Հայ Եկեղեցիին մասին նոյնքան գեղեցիկ եւ ճշմարտացի գնահատականով մը արտայայտուած է, որուն խօսքերը փոխարինաբար այս նամակին մէջ պիտի ուզեմ մէջբերել, արտայայտելու համար սրտիս զեղուն զգացումները.
«Եկեղեցին է հայրենիք մեր, ի նմա գտանեմք զլեզուն եւ քարտէզս եւ ի քարինս նորա դրոշմեալ անուանք, ժամանակք, անցք, յիշատակք անձանց բարեպաշտից եւ հայրենաշինից, անդ արքայք եւ բամբիշք, նախարարք եւ դըշխոյք, տեարք եւ տիկնայք, հայրապետք եւ վարդապետք, քահանայք եւ կղերիկոսք եւ ամենայն արք անուանիք»:
Յաջողութեան եւ արեւշատութեան սրտաբուխ մաղթանօք,
Մատչիմ Աստուածահիմն Տաճարին եւ Մօրն Լուսոյ Սրբոյ Էջմիածնի ի համբոյր`
Ժընեւ, 22 Սեպտեմբեր 2013 Դոկտ. Աբէլ Քհնյ. Մանուկեան
[1] Մտ. Դ, 17; Ժ, 7:
[2] Մկ. Ա, 15; Ղկ Ժ, 9, 11:
[3] Ղկ. ԺԷ, 20:
[4] Ա. Պտր. Բ. 9:
[5] Մտ. Ի, 26:
[6] Յովհ. ԺԳ, 13-14:
[7] Մկ. Ժ, 42-45:
[8] “Եւ ժողովէին եպիսկոպոսք Խ եւ երիցունք եւ սարկաւագունք բազում եւ նախանձաւոր պաշտաւնեայք եւ համաւրէն ուխտ սրբոյ եկեղեցւոյ, իշխանք ամենայն` գաւառատեարք, գաւառակալք պետք, բռնաւորք, զաւրագլուխք, հազարաւորք, կուսակալք, ազատ կողմանց, աւագ նախարարք աշխարհին Հայոց` որք նախանձախնդիր էին աւրինաց եւ սրբութեան”: Հմմտ. Կանոնագիրք Հայոց, Ա, աշխ. Վազգէն յակոբեանի, Երեւան, 1964, էջ 427-428:
[9] Մտ. ԺԲ, 31-33:
La communauté arménienne de Suisse
du Révérend Père Dr. Abel Hratch Manoukian
Chers fidèles et amis,
Nous avons l’immense plaisir de vous annoncer qu’à l’occasion du 40ème anniversaire de l’Église Apostolique Arménienne St. Hagop de Suisse, notre curé, le Rév. Père Dr. Abel Manoukian, prépare un livre intitulé :
"LA COMMUNAUTE ARMENIENNE DE SUISSE, LE PRESENT ET UNE HISTOIRE DE PLUS DE 100 ANS."
Cet ouvrage est un témoignage authentique des débuts et du développement de notre communauté. Il sera publié en quatre langues : français, allemand, italien et arménien et comportera 120 pages.
Le prix de base de ce livre est de CHF 30.- mais bien entendu tout don supplémentaire sera le bien venu, car il faut le rappeler et le souligner que cet ouvrage a été sponsorisé par un bienfaiteur et le bénéfice intégral sera versé à l'Eglise pour soutenir sa mission spirituelle et communautaire.
Vous pouvez commander ce précieux document directement auprès de l'auteur ou aux coordonnées indiquées dans la brochure ci-jointe [format PDF].
Le Conseil de l'Église apostolique arménienne de Suisse
Les sept plaies de Giumri
du Révérend Père Dr. Abel Hratch Manoukian
Dans la ville de Giumri au nord de l'Arménie, se trouve l'Eglise dédiée à la Sainte Vierge. Dans la chapelle de droite, on peut admirer une icône célèbre de la Vierge intitulée "les sept plaies". Cette icône, spécialement vénérée par les croyants arméniens, représente un fait singulier en Arménie et l'église qui l'abrite s'est transformée en lieu de pèlerinage.
Dans l'histoire de la tradition iconographique arménienne, il n'est pas coutumier de présenter la Sainte Vierge avec sept glaives transperçant son cœur. (Il s'agit des sept plaies symboliques que la Sainte Vierge a reçues durant la vie salutaire de son fils, notre sauveur, Jésus Christ). Ceci n’empêche pas de nombreux croyants de Giumri dans leur ville très riche en traditions nationales de se rendre à la chapelle sacrée de l’église de la Sainte Vierge pour offrir leurs ferventes prières, formuler leurs vœux et leurs souhaits les plus ardents. Ils viennent chercher une consolation à leur âme tourmentée par les durs flots de la vie et leurs efforts quotidiens dans le regard serein et souriant de la Sainte Vierge troublée.
Cette icône est beaucoup plus ancienne que l’église, construite en 1837 avec des pierres sombres, située sur la place principale de Giumri, face à l’Eglise Saint-Sauveur, détruite après le séisme du 7 décembre 1988.
L’icône donne une note particulière à l’église qui l’abrite, raison pour laquelle elle a reçu le nom de la Sainte Vierge Marie.
Sur les genoux de la Sainte Vierge où repose le corps de Jésus, la tête baissée, occupe le centre du tableau. A sa droite et à sa gauche se tiennent deux anges dont le regard ébahi reflète l’ampleur inouïe et incompréhensible de l’événement. Un nimbe lumineux éclaire le visage de la Sainte Vierge recouvert d’un voile azur et doré. Entre les nuages que l’on aperçoit dans le ciel triste, une multitude de séraphins et de chérubins fixent leur regard sur le Fils de Dieu et sa mère. Ils annoncent tous la terrible tragédie.
L’icône ne présente pas du tout l’envol des miniaturistes de la célèbre école de Cilicie comme Toros Roslin ou Sargis Bidzak. Au contraire il s’agit ici d’un art naïf d’une simplicité totale et comme très souvent c’est ce style simple qui impressionne les coeurs fervents des fidèles.
Comme il est triste le visage de la Sainte mère, le type même d’une mère dont la douleur et la tristesse ne se limitent pas à sa personne ou aux liens qu’elle a eus avec son Fils Crucifié, mais qui en vérité se rapportent aux souffrances et aux tourments humains et universels.
Cependant, même si le sujet de l’icône apparaît aux yeux des fidèles comme l’image d’une mère tourmentée, le peintre anonyme révèle une vérité religieuse profonde, une paix infinie, une tranquillité spirituelle indicible et dans le regard de la Sainte Vierge on voit se refléter l’espoir infini et la force invincible de la vie.
L’espoir est la sève de la vie. Les trois vertus fondamentales de la religion, foi, espoir et amour, sont étroitement liées entre elles et il est impossible de les séparer.
Il est curieux de voir que les habitants de Giumri nomment également leur église « l’Église des sept plaies » car la Mère de Dieu est représentée dans cette icône avec sept glaives qui transpercent son cœur, représentant les sept plaies qu’elle a reçues durant la vie salutaire de son fils, notre Sauveur Jésus Christ.
Quant aux deux dernières plaies de la Mère de Dieu, qui représentent la pietà et les événements émouvants de la mise au tombeau de Jésus, l’auteur de cet ouvrage fait les réflexions suivantes qui découlent de sa foi ardente :
« Sous le ciel noir, seuls quelques personnes restaient près de la croix avec les soldats. Parmi eux, une femme attirait particulièrement les regards, qui, s’agrippant à la base ensanglantée de la croix, pleurait en criant et en sanglotant, la mort de son fils. C’était la Mère de Dieu.
Le corps sans vie de Jésus est descendu de la croix et avant l’ultime séparation, il est mis sur les genoux de sa mère qui avait dans le temps caressé et allaité le petit Jésus dans la sainte crèche de Bethléem; à présent le pied de la croix est devenu sa tombe. Il n’y a pas de scène plus contradictoire que celle qui rapproche le début et la fin de l’homme. La sainte crèche où dormait l’enfant sous le regard souriant de sa mère et le corps d’un fils vers lequel se porte le cœur tourmenté de la Mère de Dieu.
Les yeux méchants et incrédules ne parviennent pas à comprendre ce point culminant de la sainteté divine et humaine. Un œil mortel ne doit pas voir le fond de la souffrance de la Mère de Dieu qui est plus terrible que la mort et qu’elle a subie pour servir son fils jusqu’à la fin et rester fidèle et dévouée dans l’adoration de l’amour de Dieu.
La Mère de Dieu se trouvait là jusqu’à la dernière étape de la vie terrestre de Jésus et jusqu’à sa mise au tombeau. Dans les tâtonnements de ces jours sombres et malheureux, des tempêtes avaient envahi son âme malheureuse, et les événements néfastes avaient ensanglanté son cœur tendre de leurs épines acérées. En commençant par son arrestation, son procès lugubre, sa persécution de plus en plus violente, sur le chemin de la croix, la crucifixion au Golgotha jusqu’à sa mort et sa mise au tombeau, quelle fidélité et quel amour sans pareil donne la force à un cœur maternel qui inspire et dote de vertus inestimables la femme fragile qui persiste à rester près de son fils jusqu’à la tombe.
Hier encore, jeune vierge, quand elle recevait dans un coin de sa chambre le salut de l’ange porteur de bonnes nouvelles, en tant que « servante de Dieu » elle obéit totalement à la volonté admirable de Dieu, pour porter dans son corps terrestre le feu divin, pour prendre part au mystère salvateur prédestiné. Elle était alors femme bienheureuse parmi les femmes, mais ici, en tant mater dolorosa, debout face à la tombe de son fils méprisé, persécuté et torturé, crucifié et sans vie, elle pense encore en son âme la même chose « Que ta volonté soit faite »; la meilleure sagesse et la vraie philosophie de la foi se cristallisent dans cette expression qui réunit la mère et le fils dans un dévouement transcendantal parfait.
Dieu a cherché une mère pour y ériger l’autel de sa foi. C’est là que réside toujours vivant l’autel du dévouement, où l’amour est sanctifié. Il faut y entendre toujours la sainteté de la vie, qu’au fond de notre être se trouve le mystère du Dieu Sauveur».
___
Le présent livre est une méditation sur l'icône de la Vierge aux sept plaies se trouvant à l'église de Giumri, qui guide étape par étape les croyants arméniens grâce à la signification des sept plaies de la Sainte Vierge, à savoir la prophétie du vieillard Siméon, la fuite de la Sainte famille en Egypte, la perte de Jésus au Temple de Jérusalem, le crucifiement, la descente de la croix, la Pietà et la mise au tombeau de Jésus.
Ce livre a été imprimé pour la première fois en 2006 à Beyrouth, en arménien occidental. Il a été ensuite publié traduit en arménien oriental, à la requête de l’évêque Michael Adjapahyan, le prélat de diocèse de Chirak en Arménie. A la même date, il a été imprimé à Erevan et mis spécialement à la disposition des nombreux fidèles de Giumri.
L'Église Arménienne a-t-elle cessé d'avoir des saints ?
La question de sanctifier les victimes de 1915 et Komitas Vartabet
À propos de l'ouvrage du Révérend Père Dr. Abel Manoukian intitulé "L'Église Arménienne a-t-elle cessé d'avoir des saints ?"
Dans l'histoire arménienne, après les événements de 1915, s'est ouverte une autre page et une autre situation de vie pour le peuple arménien. La géographie de son territoire et de son âme a été modifiée, ainsi que son regard et son attitude envers le monde. Les nouveaux mots 'diaspora' et 'Arméniens de la diaspora' se déclinent désormais parallèlement dans notre conscience avec le massacre d'un million et demi d'Arméniens dans l'Empire ottoman, avec pour conséquence de cette terrible réalité la perte du pays et de la patrie historique.
Cette année [2005], pour le 90è anniversaire du Génocide, les Arméniens éparpillés dans le monde se sont exprimés pour que le monde soit au courant de ce qui s'est passé, de façon regroupée, et aussi regroupé dans un état. La demande de Justice arménienne pour laquelle les Arméniens se battent avec acharnement depuis des décennies a obtenu quelques résultats, comme par exemple la reconnaissance officielle du génocide des Arméniens par les parlements de 18 pays.
Les reflets des réalités de 1915 ont laissé des influences inévitables sur cette période de 90 ans, et aussi sur l'histoire, sur la vie quotidienne, sur les décisions politiques comme aussi sur la science et la culture.
Voici qu'un travail important a été publié par le berger spirituel des Arméniens [de Genève], le Dr. Abel Manoukian, dont le titre est "Est-ce que l'Église Arménienne est fatiguée d'avoir des Saints ?". Le livre soulève la question de la sanctification des milliers de victimes du Génocide des Arméniens et de Komitas Vartabet. L'auteur est sûr que le terrain national est prêt pour cette question-là depuis longtemps; et comme symbole de cette tragédie nationale, la reconnaissance [de ce martyre] en la personne de Komitas est justifiée.
Le devoir de sanctification est le monopole de l'Église Arménienne; d'après l'auteur, le retard [dans la sactification] n'est pas compréhensible. Il donne comme exemple la sanctification des martyrs tués dans les arênes romaines pendant les premiers siècles du christianisme, par les Églises générales [catholiques] et par l'Église Apostolique. Une partie importante [des saints du calendrier] dans l'Église générale [catholiques] - et dans l'Église Apostolique, dans notre calendrier - ont des origines purement arméniennes: 64 noms de fêtes sur 204. À ce propos, les derniers saints de notre Église, Hovhan Vorotnetsin (XIVè s.) et Grigor Tatevatsin (XVè s.), sont rentrés dans les rangs des saints de l'Église Arménienne au XVIIIè siècle. Après cela, l'Église Arménienne n'a donné à personne le statut de saint. Après le XVè s., n'y a-t'il plus eu de sacrifice ou de martyr pour la foi chrétienne ? Il [Abel Manoukian] tient la question de la sanctification des martyrs de 1915 et de Komitas pour nécessaire. Il rappelle le décret, écrit en 1989 par les Katholicos Vasgen Ier et Karekin II de la Grande Maison de Silicie, qui traite de la sanctification des martyrs arméniens. Le décret évoque également la sanctification dans la tradition de l'Église Arménienne. En conclusion, le pasteur Abel, en prenant en compte et en décrivant les désaccords et les divergences, justifie ses réponses.
Tous les martyrs n'avaient certes pas le comportement d'un chrétien pratiquant. Il y avait parmi eux des non baptisés et aussi des enfants pas encore nés. La sanctification commune de 1,5 million de martyrs est-elle dès lors possible ? En reconnaissant ces réalités, il [Abel Manoukian] écrit: "Martyrs de sang pour le Christ et pour la Foi, est-ce que cela ne pardonne pas leurs péchés ordinaires ?". Il signale aussi des cas où plusieurs Arméniens ont préféré mourir plutôt que d'accepter l'Islam comme issue de salvation, comme par exemple le fameux écrivain Rupen Sévag. Il donne comme exemple de sanctification commune les Arméniens qui ont pris leurs armes pour défendre leur foi dans la bataille d'Avaraïr. Et comme Vartan avec ses compagnons sont classés parmi les rangs des saints de l'Église Arménienne, les 1.5 millions de martyrs du Génocide doivent être également sanctifiés. Dans ce cas-là, le nombre des martyrs doit être considéré comme secondaire, et le point essentiel doit être considéré comme étant "le fait qu'ils sont martyrisés de façon commune pour le Christ et pour la Foi. Le sang versé des martyrs est la base de l'Église".
L'auteur espère qu'avant la solution politique de la question arménienne, l'Église Arménienne réalisera son devoir: sanctifier ses enfants martyrs [d'avril] et il considère cela comme un pas qui secondera considérablement la reconnaissance définitive du Génocide des Arméniens.
Mélania Badalian
Article publié dans la revue Achgharh du 10 septembre 2005
Revue culturelle bilingue bi-mensuelle. Traduction: L.S.E.
___
L'Église Arménienne a-t-elle cessé d'avoir des saints ?
Révérend Père Dr. Abel Manoukian
2005, 28 pages.
Publication Roupen Sevag | Le Verdon D, Domaine du Loup | F-06800 Cagnes-sur-Mer
The Armenian Church - Present Day Challenges
du Révérend Père Dr. Abel Hratch Manoukian
Ouvrage en anglais. Il s'agit d'un recueil de réflexions sur les réformes qui pourraient être proposées à l'Église afin que la communion de l'Église et des fidèles soit plus intime et parfaite.
___
The Armenian Church - Present Day Challenges
Révérend Père Dr. Abel Manoukian
2005, 72 pages.
Publié par l'auteur.
Prix Jean-Louis Leuba pour le Père Abel Hratch Manoukian
Jeudi 15 novembre 2007, dans le cadre du Dies academicus de l’université de Fribourg, le Père Abel Hratch Manoukian, prêtre de l'Église apostolique arménienne de Suisse, s'est vu attribuer le prix Jean-Louis Leuba.
Ce prix lui a été donné à l’occasion de la parution de son dernier livre : Les sept plaies de Giumri qui a été publié à Beirut, à Montréal et à Yerevan. Les 2000 exemplaires publiés en Arménie ont déjà été vendus. Le Père Abel se dit fier qu’un livre en arménien soit pour la première fois récompensé en Suisse. Ce livre a été récompensé pour sa contribution œcuménique. Le Père Abel a décidé d'offrir la somme d'argent liée à ce prix l’église où se trouve l’icône des sept plaies de Giumri et il a déclaré à cette occasion: "Bien sûr que cet honneur n’appartient pas qu’à moi, mais à toute notre communauté arménienne en Suisse. Pour de telles occasions j’ai toujours aimé dire que le travail est le mien, l’honneur est à mon peuple et la gloire à Dieu."